Δευτέρα 19 Δεκεμβρίου 2011

Νεότερα για το Δικαίωμα Δημόσιου Δανεισμού (ΔΔΔ)

Επιτρέπεται να δανείζουμε βιβλία?

Το δικαίωμα δανεισμού στις βιβλιοθήκες

Σπύρος Πιέρρος, Βιβλιοθηκονόμος
Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης


Από το περιοδικό Βιβλιοθήκες και Πληροφόρηση,
τχ. 22 (2010)

Μπορώ να αγοράσω 50 αυτοκίνητα και να φτιάξω μια εταιρεία ενοικίασης
αυτοκινήτων. Παρόμοια θα μπορούσα να απευθυνθώ σε ένα αρχιτέκτονα να μου
φτιάξει ένα κτίριο το οποίο στη συνέχεια να το νοικιάζω. Ούτε η εταιρεία που φτιάχνει
αυτοκίνητα ούτε ο αρχιτέκτονας θα διεκδικήσει μερίδιο από τα κέρδη. Σε αρκετές
χώρες του κόσμου οι συγγραφείς θεωρούν ότι οι βιβλιοθήκες τους αδικούν
δανείζοντας τα βιβλία τους και ότι δικαιούνται αμοιβή για το δανεισμό των βιβλίων
τους από τις βιβλιοθήκες.

Οι βιβλιοθήκες εμποδίζουν ή ευνοούν τους συγγραφείς στην πώληση των βιβλίων
τους; Το όποιο ενδιαφέρον για το θέμα έχει θεωρητική και μόνο αξία. Δεν υπάρχει
τρόπος να αποδειχθεί τι θα γινόταν αν δεν υπήρχαν βιβλιοθήκες παρά μόνο αν
κλείσουν οι βιβλιοθήκες για μια δεκαετία. Μια ολλανδική υπερβολή ίσως μας
βοηθήσει να κατανοήσουμε την εικόνα και το πραγματικό ενδιαφέρον: στην Ολλανδία
οι άνθρωποι του βιβλίου υποστήριξαν ότι αν γίνεται δανεισμός για μεγάλο χρονικό
διάστημα πρέπει να χρεώνονται περισσότερα από ένα δικαιώματα δανεισμού·
δηλαδή θεωρούν ότι με τους μακροχρόνιους δανεισμούς το κάθε αντίτυπο
εμποδίζεται να αποδώσει στο μέγιστο δυνατό.

Αυτό που πρακτικά ζητούν είναι να μην θεωρείς ότι αυτό το βιβλίο που αγόρασες
είναι δικό σου αλλά ότι έχεις αγοράσει ένα περιορισμένο δικαίωμα ανάγνωσης και
δεν είναι νόμιμο να το δίνεις σε κάποιον άλλο που πρέπει να πάρει το δικό του
αντίτυπο. Κι ενώ η δουλειά του συγγραφέα μπορεί να έχει τελειώσει πριν πολλά
χρόνια, επιζητεί να αμοίβεται για κάθε φορά που κάποιος χρησιμοποιεί ένα αντίτυπο
της δουλειάς του. Προφανώς δεν μπορεί να ελεγθεί ο ιδιωτικός δανεισμός για
τεχνικούς λόγους αλλά φαντάζομαι ότι αν ήταν δυνατόν θα χρέωναν διαφορετικά ένα
βιβλίο όταν έχεις τρία παιδιά και διαφορετικά όταν έχεις ένα παιδί.

Η πρώτη φορά που δίνεται κάποια αποζημίωση για το δανεισμό βιβλίων στους
συγγραφείς είναι στη Δανία (1946) και τη Νορβηγία (1947)1. Έχουν προηγηθεί
αρκετές δεκαετίες συζητήσεων σχετικά με αυτό το δικαίωμα των συγγραφέων. Οι
συζητήσεις αυτές ξεκινούν στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν ακόμα υπάρχουν
βιβλιοθήκες που «νοικιάζουν» βιβλία. Οι βιβλιοθήκες αυτές αποτέλεσαν την αιτία να
φτιαχτούν οι δημόσιες βιβλιοθήκες που δίνουν δωρεάν πρόσβαση σε όλους. Μετά
τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο οι δημόσιες βιβλιοθήκες είναι πλέον οι μόνες βιβλιοθήκες
που υπάρχουν.

Στη συζήτηση σχετικά με τα δικαιώματα των συγγραφέων έχουν ειπωθεί όλα τα
σχετικά επιχειρήματα για τον τρόπο που παρεμβαίνουν οι βιβλιοθήκες στην εκδοτική
δραστηριότητα, τελικά χωρίς επιτυχία. Από την πλευρά των συγγραφέων
διαπιστώνεται ότι οι βιβλιοθήκες αγοράζουν (στις χώρες με ανεπτυγμένο δίκτυο
βιβλιοθηκών) περισσότερα βιβλία από τους μεμονωμένους χρήστες και
υπολογίζοντας τους δανεισμούς που αναλογούν σε καθένα από αυτά κάνουν την
λογική σκέψη ότι αν δεν υπήρχαν οι βιβλιοθήκες κάποιοι από αυτούς τους
αναγνώστες θα περνούσαν από το ταμείο. Οι βιβλιοθήκες έχουν μια εντελώς
διαφορετική προσέγγιση: υπάρχουν αξιόλογες εκδόσεις που κυκλοφορούν επειδή
υπάρχουν οι βιβλιοθήκες που θα αγοράσουν ένα σημαντικό αριθμό αντίτυπων, οι
βιβλιοθήκες δίνουν χώρο σε βιβλία που δεν ευνοούν η διαφήμιση και οι δημόσιες
σχέσεις, κρατάν ζωντανούς συγγραφείς τα βιβλία των οποίων έχουν εξαφανιστεί από την αγορά, χρησιμοποιούν συστήματα ανάκτησης που επιτρέπουν να φτάσεις σε ένα
βιβλίο με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, κλπ.

Οι συζητήσεις αυτές κρατούν χρόνια πριν
καταλήξουν σε νομοθετικές παρεμβάσεις. Για
παράδειγμα, στη Δανία η συζήτηση ξεκινάει το
1915 και νομοθετείται το 1941 (εφαρμόζεται όμως
μετά το τέλος του Παγκοσμίου Πολέμου, το 1946),
στη Βρετανία η συζήτηση ξεκινάει το 1951 και
νομοθετείται το 1979. Στη δεκαετία του 60 μάλιστα
στη Μεγάλη Βρετανία υπήρξαν σκέψεις να γίνει
σύνδεση με τα πνευματικά δικαιώματα που όμως
γρήγορα απορρίφθηκε καθώς έγινε αντιληπτό ότι
με αυτό τον τρόπο θα δικαιούνται χρήματα όλοι οι
συγγραφείς και όχι μόνο οι Βρεττανοί χωρίς όμως
σε καμμία χώρα να υπάρχει αντίστοιχη ρύθμιση και
συνεπώς αμοιβαιότητα.

Υπάρχουν δύο τρόποι με τους οποίους
υπολογίζεται η αμοιβή των συγγραφέων: είτε
ανάλογα με τους δανεισμούς κάθε βιβλίου στις
βιβλιοθήκες, είτε ανάλογα με τον αριθμό των
αντιτύπων που υπάρχουν κάθε χρόνο στις
δημόσιες βιβλιοθήκες. Τα χρήματα δίνονται από
την πολιτεία και όχι από τις βιβλιοθήκες.
Παρότι οι αρχικές συζητήσεις μιλούν για δικαίωμα
στην πράξη πρόκειται για ενίσχυση στους τοπικούς συγγραφείς. Υπάρχουν δηλαδή
περιορισμοί στους δικαιούχους αυτής της ενίσχυσης με βάση την καταγωγή και την
γλώσσα. Συνήθως επίσης υπάρχει περιορισμός ως προς το ανώτατο ποσό που
μπορεί να πάρει κάποιος (για να μην πάρουν λίγοι σχετικά συγγραφείς ένα μεγάλο
μέρος του διαθέσιμου ποσού), καθώς και ελάχιστο ποσό το οποίο δίνεται (για να
κρατιέται σε λογικά επίπεδα το διαχειριστικό κόστος). Σε κάποιες χώρες επίσης ένα
μέρος του ποσού χρησμοποιείται για την χρηματόδοτηση διαφόρων παροχών προς
τους συγγραφείς (ασφαλιστικά ταμεία, υποτροφίες, χορηγίες) και όχι για άμεση
πληρωμή. Στο Ισραήλ οι δανεισμοί στην ποίηση τριπλασιάζονται με προφανή σκοπό
την ενίσχυση των ποιητών.
Στην (τότε) Δυτική Γερμανία, το 1972, συνδέεται για πρώτη φορά το δικαίωμα
δανεισμού με τα πνευματικά δικαιώματα. Περιλαμβάνει πλέον όλους τους
δημιουργούς και όχι μόνο τους συγγραφείς και ισχύει και για μη Γερμανούς
συγγραφείς, κληρονομείται, κλπ.

Σε γενικές γραμμές η επέκταση αυτού του δικαιώματος παραμένει ευρωπαϊκή
υπόθεση. (Εκτός Ευρώπης αναγνωρίζονται τέτοια δικαιώματα στον Καναδά, την
Αυστραλία, τη Νέα Ζηλανδία και το Ισραήλ). Επίσης, σταδιακά, το δικαίωμα
αποζημίωσης επεκτείνεται και σε άλλους δημιουργούς (μεταφραστές, εκδότες,
εικονογράφους, κλπ) αν και παραμένουν διαφοροι επιμέρους περιορισμοί. Ο πιο
σημαντικός περιορισμός αφορά την καταγωγή των συντελεστών καθώς σε αρκετές
χώρες ένα μεγάλο μέρος της εκδοτικής παραγωγής είναι μεταφράσεις. Υπάρχουν
επίσης σε διάφορες χώρες επιμέρους ειδικές προβλέψεις που απορρίπτουν βιβλία με
περισσότερους συγγραφείς από τρεις ή με λιγότερες από κάποιο όριο σελίδες.
Εξαιρετικά σημαντική είναι η παρέμβαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (τότε ΕΟΚ) με την
οδηγία 92/100 της 19ης Νοεμβρίου 1992 σχετικά με το δικαίωμα εκμίσθωσης, το δικαίωμα δανεισμού και ορισμένα δικαιώματα συγγενικά με το δικαίωμα πνευματικής
ιδιοκτησίας προς την οποία πρέπει να εναρμονισθούν οι νομοθεσίες των χωρών
μελών.

Νομίζω ότι είναι σημειολογικά ενδιαφέρον πως στο κείμενο αυτής της
οδηγίας δεν υπάρχει ούτε μια φορά η λέξη βιβλιοθήκη· η οδηγία αναφέρεται σε
«ιδρύματα που είναι ανοιχτά στο κοινό» όμως πουθενά δεν κατονομάζονται οι
βιβλιοθήκες· δίνεται η δυνατότητα στους νομοθέτες κάθε χώρας να εξαιρέσουν κατά
περίπτωση κάποιες κατηγορίες «ιδρυμάτων ανοιχτών στο κοινό». Η οδηγία εν μέρει
τροποποιήθηκε από την οδηγία 2001/29 της 22ης Μαΐου 2001 για την εναρμόνιση
ορισμένων πτυχών του δικαιώματος του δημιουργού και συγγενικών δικαιωμάτων
στην κοινωνία της πληροφορίας ενώ παράλληλα η Ευρωπαϊκή ένωση διευρύνεται.
Σταδιακά, ολοένα και περισσότερες χώρες εναρμονίζουν την νομοθεσία τους με την
ντιρεκτίβα της ευρωπαϊκής ένωσης αναγνωρίζοντας το δικαίωμα αποζημίωσης σε
όλους τους συντελεστές μιας έκδοσης, περιλαμβάνοντας στους δικαιούχους όλους
τους πολίτες της ΕΕ αν και δεν παύουν να υπάρχουν εξαιρέσεις (η Δανία για
παράδειγμα αναγνωρίζει ως δικαιούχους τοπικούς συγγραφείς αλλά και μεταφραστές
βιβλίων στα δανικά, όχι όμως τους συγγραφείς του πρωτοτύπου). Ενδιαφέρον
παρουσιάζει η περίπτωση κάποιων χωρών (Πορτογαλία, Ιταλία, Ισπανία, Ιρλανδία)
που αξιοποιούν την δυνατότητα για εξαίρεση κάποιων κατηγορίων εξαιρώντας τις
βιβλιοθήκες. Με αυτό τον τρόπο εφαρμόζουν το γράμμα του νόμου
καταστρατηγώντας το πνεύμα του με αποτέλεσμα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να
στραφεί εναντίον τους στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. (Στον πίνακα αναφέρονται με την
χρονολογία της εναρμονισμένης νομοθεσίας – οι σχετικές διακασίες δεν έχουν
ολοκληρωθεί στην Πορτογαλία).
Υπάρχουν επίσης κάποιες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπου δεν υπάρχει
σχετική νομοθεσία ή δεν έχει ακόμα εφαρμοστεί, όπως για παράδειγμα η Ελλάδα, η
Πολωνία, η Βουλγαρία, η Κύπρος.

Η IFLA στέκεται επιφυλακτικά στην εφαρμογή και επέκταση αυτού δικαιώματος
θεωρώντας ότι μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την ελεύθερη πρόσβαση στις υπηρεσίες
των βιβλιοθηκών, βασικό δικαίωμα των πολιτών και ότι σε κάθε περίπτωση είναι κάτι
που μπορεί να συζητηθεί μόνο στις αναπτυγμένες και όχι στις αναπτυσσόμενες
χώρες ενώ η EBLIDA υποστηρίζει ότι πρέπει να είναι επιτρεπτό σε κάποιες χώρες
να εξαιρούν κάποιες κατηγορίες ιδρυμάτων από τις υποχρεώσεις του νόμου

Η ελληνική κατάσταση
Στην Ελλάδα ισχύει ο νόμος 2121/1993 όπως τροποποιείται από τον νόμο
3057/2002 με σκοπό την εναρμόνισή του με την οδηγία 2001/295. Το δικαίωμα
δανεισμού αναγνωρίζεται ως μέρος των περιουσιακών δικαιωμάτων των δημιουργών
όμως δεν υπάρχουν συγκεκριμένες προβλέψεις για το ποιος θα δίνει τα λεφτά και
πως θα μοιράζονται στους δικαιούχους.
Η ΟΣΔΕΛ έχει προτείνει να αναλάβει την είσπραξη αυτών των δικαιωμάτων (από τις
βιβλιοθήκες;) Στην ιστοσελίδα της ( www.osdel.gr ) όπου αναφέρεται στο τι είδους
δικαιώματα μπορεί να συλλέγει, μεταξύ άλλων περιλαμβάνει το δικαίωμα
παρουσίασης έργων του λόγου στο κοινό: «αφορά την παρουσίαση έργων στο κοινό
σε εκδηλώσεις που παρουσιάζονται βιβλία και διαβάζονται αποσπάσματα» που σε
απλά ελληνικά νομίζω ότι περιλαμβάνει το διάβασμα (ολόκληρου!) παραμυθιού σε
μια παιδική βιβλιοθήκη.

Το μέλλον
Νομίζω ότι το δικαίωμα δανεισμού έχει με το μέρος του πνεύμα των καιρών αν και
μπορεί ο δανεισμός να μην έχει ιδιαίτερα μεγάλο μέλλον. Οι βιβλιοθήκες, σύμφωνα
με το απόφθεγμα της Γιουρσενάρ, είναι οι σιταποθήκες του πνεύματος. Το γενετικά τροποποιημένο στάρι δίνει καρπό αλλά δεν φυτρώνει· πρέπει να πληρώσεις και πάλι
στην εταιρεία που κατέχει το σπόρο για να μπορέσεις να σπείρεις και νομίζω ότι αυτή
θα είναι η κυρίαρχη επιθυμία από την πλευρά των εταιρειών αναπαραγωγής και
διανομής. Ειναι κάτι που μάλλον η τεχνολογία είναι σε θέση να προσφέρει και είναι
πιθανόν ότι σε ένα κόσμο που θα γίνεται ολοένα και περισσότερο ψηφιακός ότι θα
διαδοθεί και θα κυριαρχήσει.
Δεν πρόκειται για απόπειρα πρόβλεψης. Το παρελθόν μας είναι γεμάτο προβλέψεις
που διαψεύστηκαν. Το μέλλον μας θα είναι ενδιαφέρον καθώς η τεχνολογία θα
επηρεάζει την εκπαίδευση, την ψυχαγωγία, την πληροφόρηση, την επικοινωνία. Η
καθημερινή μας συμπεριφορά, η συνήθεια, η προπαγάνδα, η διαφήμιση, οι
οικονομικές σχέσεις, το δίκαιο του ισχυρότερου θα διαμορφώσουν το τελικό
αποτέλεσμα.

Τελευταία νέα:

Πρόγραμμα ενίσχυσης δημόσιων και δημοτικών βιβλιοθηκών (που θα παραδεχτούν ότι δεν έχουν δικαίωμα να δανείζουν)

Με 300.000 ευρώ συνολικά προτίθεται να ενισχύσει τις δημόσιες και δημοτικές βιβλιοθήκες ο Οργανισμός Συλλογικής Διαχείρισης Έργων του Λόγου (ΟΣΔΕΛ). Σε ανακοίνωσή του (http://www.osdel.gr/docs/20111214_pr.pdf ) μιλάει για πολιτισμό που πλήττεται και βιβλιοθήκες που δεν στηρίζονται επαρκώς και προσφέρεται να τις ενισχύσει με τους εξής όρους
1. Υπογραφή σύμβασης μεταξύ ΟΣΔΕΛ και ενεργών Δημόσιων και Δημοτικών
βιβλιοθηκών διάρκειας τριών ετών.
2. Ετήσια επιδότηση από τον ΟΣΔΕΛ κάθε βιβλιοθήκης με ποσό 3.000 ευρώ με
αποκλειστικό σκοπό την αγορά νέων βιβλίων.
3. Αναγνώριση από πλευράς της βιβλιοθήκης του δικαιώματος Δημόσιου
Δανεισμού και χορήγηση άδειας από τον ΟΣΔΕΛ με την καταβολή του
συμβολικού ποσού των 100 ευρώ ετησίως.
4. Αναγνώριση του δικαιώματος φωτοτυπικής αναπαραγωγής μέρους (έως 20%)
του βιβλίου και χορήγηση άδειας από τον ΟΣΔΕΛ με την καταβολή
ποσοστού 15% επί των εισπράξεων του φωτοτυπικού μηχανήματος (το οποίο
δεν επιβαρύνει την βιβλιοθήκη, αλλά μετακυλίεται στο κόστος φωτοτυπίας) ή
ελαχίστου ποσού
200 ευρώ ετησίως.
5. Μια γενική πρόβλεψη για συνεννόηση με τον ΟΣΔΕΛ πριν από την
οποιαδήποτε ψηφιακή χρήση έργων που προστατεύονται από δικαιώματα
Σε όσες εφημερίδες βρήκα την είδηση, ήταν παράφραση του δελτίου τύπου του ΟΣΔΕΛ που έχει και παλαιότερα ζητήσει να εισπράτει τα "δικαιώματα δανεισμού"
Το δικαίωμα δανεισμού πρακτικά λέει ότι όταν αγοράζεις ένα βιβλίο αυτό δεν σημαίνει ότι είναι εντελώς δικό σου αλλά αγόρασες ένα περιορισμένο δικαίωμα ανάγνωσης. Προφανώς δεν μπορούμε να χρεώσουμε ξεχωριστά το γιό σου όταν το διαβάζει αλλά δικαιούμαστε αποζημίωση για διαφυγόντα κέρδη από μια βιβλιοθήκη που δανείζει βιβλία, κάθε βιβλιοθήκη είναι υποχρεωμένη να πληρώνει ένα ποσό για κάθε δανεισμό που κάνει. Μπορεί αυτή τη στιγμή να ζητούν από τις ελληνικές βιβλιοθήκες ένα συμβολικό ποσό όμως το δικαίωμα δανεισμού δεν είναι συμβολικό: αυτή τη στιγμή ζητάνε να παραδεχτούν οι βιβλιοθήκες ότι δεν έχουν το δικαίωμα να δανείζουν δωρεάν βιβλία, ο λογαριασμός θα έρθει μετά.

Τα δικαιώματα δανεισμού (public lending rights) είναι μια ευρωπαϊκή κυρίως υπόθεση που ξεκινάει σαν ενίσχυση των τοπικών συγγραφέων από την πολιτεία και κάποια στιγμή συνδέεται με τα πνευματικά δικαιώματα. Οι απαιτήσεις αυτές είναι μόνο η αρχή. Ο ΟΣΔΕΛ στην ιστοσελίδα του (http://www.osdel.gr/html/main01.html ), θέλει να πληρώνεται για παράδειγμα, για «την παρουσίαση έργων στο κοινό σε εκδηλώσεις που παρουσιάζονται βιβλία και διαβάζονται αποσπάσματα» - τελικά δηλαδή θέλει να πληρώνεται κάθε φορά που διαβάζουμε ένα παραμύθι στη βιβλιοθήκη !

Οι εισπράκτορες πνευματικών δικαιωμάτων στηρίζουν αυτές τις απαιτήσεις στην κοινοτική οδηγία 92/100 για το δικαίωμα εκμίσθωσης, δικαίωμα δανεισμού και ορισμένα δικαιώματα συγγενικά με το δικαίωμα της πνευματικής ιδιοκτησίας. Τα PIIGS της Ευρωπαϊκής Ένωσης (πλην Ελλάδος) προσπάθησαν να αξιοποιήσουν την δυνατότητα εξαιρέσεων και έβγαλαν τις βιβλιοθήκες από τις υποχρεώσεις αυτού του νόμου αλλά έχασαν την υπόθεση στα ευρωπαϊκά δικαστήρια. Η Ελλάδα δεν έχει κάνει τίποτα μέχρι τώρα για την εναρμόνιση της νομοθεσίας της με αυτή την οδηγία.

Σπύρος Πιέρρος 
Βιβλιοθηκονόμος
Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης 

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Αναγνώστες

Αρχειοθήκη ιστολογίου